علم منطق عبارت است از مجموعه ای از قوانین که ما آن قانونها را یاد میگیریم تا این قانون منع کند ما را از اشتباه نمودن در فکر برای اینکه فکر هم شامل تعریف میشود و هم شامل استدلال لیکن ا ین امر بشرط مراعات حاصل میشود یعنی آن شخصی که علم منطق را یاد میگیرد این قواعد و قوانین را اجرا نماید.
و مقصود از ذهن در تعریف قوۀ عاقله هست یعنی آن قوه ای که خداوند آن را در انسان قرار داد که از خصوصیات این قوه این است که احکام کلی صادر میکند یعنی میگوید (کل إنسان حیوان ناطق) هر انسانی حیوان ناطق است (کلُ معلول یحتاج إلی علة) هر معلولی محتاج به علت است این خصوصیت ذهن است.
خطا و اشتباه در دو حالت صورت میگیرد: یک مرتبه این خطا در ماده حاصل میشود و یک مرتبه این خطا در هیئت حاصل میشود علم منطق سعی میکند که این خطا را که در ماده و یا در هیئت حاصل میشود اصلاح نماید.
ماده یعنی چه؟ هر چیزی که در ترکیب و تشکیل تعریف و قیاس استفاده میشود یعنی قضایا و مفردات از آن حاصل میشوند ، که تعریف یا قیاس منطقی از آن حاصل میشوند که به آن ماده میگویند.
هیئت چیست؟ کیفیت ترکیب این قیاس را هیئت میگویند ، مثل اینکه بگوییم این کتاب از ورق ساخته شده ا ست این ماده کتاب است لیکن شکل هندسی آن مستطیل است یعنی این هیئت آن است پس در منطق باید هم ماده و هم هیئت را مراعات نماییم پس در مراعات نمودن جانب مادی یعنی دوری بجوییم از معلومات نادرست ، یعنی باید معلومات درست باشند تا نتیجۀ یقینی به ما بدهند ، پس مقصود از ماده همان مقدمه های یقینی هستند یعنی مرتب نمودن قیاس به روش درست.
برای واضح شدن ماده و هیئت مثال ذکر میکنیم :
- انسان حادث است - وهر حادثی احتیاج به علت دارد- پس انسان احتیاج به علت دارد در اینجا هم مواد درست است و هم ترتیب این مواد.
- خدا موجود است- و هر موجودی احتیاج به علت دارد - پس خدا احتیاج به علت دارد در اینجا اشتباه در ماده است پس نتیجه نیز صادق نخواهد بود.- لا شیئ من الإنسان بجماد - ولا شیئ من الجماد متحرک - فلا شیئ من الإنسان بمتحرک- در اینجا هر دو سالبه هستند یعنی هر دو مقدمه درست هستند لیکن ترتیب آنها غلط است برای اینکه از شرط قیاس منطقی این است که مقدمه ها سالبه نباشند باید یکی از آنها موجبه باشد.
- لا شیئ من الموجود بمتحرک- ولا شیئ من المتحرک بإنسان- فلا شیئ من الموجود بإنسان- نتیجه کاذب است برای اینکه هم مقدمه کاذب است و هم هیئت آن .
پس کار منطقی این است که ماده و هیئت را به گونه ای مرتب کند که نتیجه درست گرفته شود.
پس به وسیله علم منطق انسان دو چیز را بدست می آورد 1- انسان میتواند افکار خود را جویا شود و آنها را اصلاح نماید و همچنین میتواند جلویشبهه های غیر را نیز بگیرد.
